tỷ lệ kèo nhà cáiTiếng Việt giàu đẹp: "Cãi chày cãi cối"

Sống ở đời, một khi nghe lời giải thích của ai đó về sự việc/sự vụ nào đó mà họ đã chỉ ra cái lẽ phải trái/đúng sai qua phân tích thấu đáo, lập luận chặt chẽ thì ta không thể cãi lại. Lời nói phải ấy hoàn toàn thắng thế, thuyết phục người nghe.

Vậy nhưng, dù biết thế, vẫn có người gân cổ lên tỷ lệ kèo nhà cái lại cho bằng được. tỷ lệ kèo nhà cái như thế này, lời ăn tiếng nói của người Việt gọi là "tỷ lệ kèo nhà cái chày tỷ lệ kèo nhà cái cối".

Tại sao trong ngữ cảnh này, chày và cối lại xuất hiện, chứ không là sự vật gì khác?

Theo "Việt Nam tự điển" (1931), "chày: đồ dùng bằng gỗ hay bằng gang dùng để giã vào cối". Khi giã, chày được vận dụng sức người để giã liên tục, kéo dài. Dù vật dụng đó cứng/dai/rắn cỡ nào đi nữa, hễ đã cho vào cối thì chày cứ vung lên nện xuống cho đến lúc nhuyễn nhừ mới thôi. Vật trong cối, dưới chày nằm yên "chịu trận", không thể thoát ra ngoài.

Thế thì, một khi nói "tỷ lệ kèo nhà cái chày tỷ lệ kèo nhà cái cối" được hiểu qua nghĩa bóng là ai đó đã tỷ lệ kèo nhà cái đi tỷ lệ kèo nhà cái lại, tỷ lệ kèo nhà cái liều, tỷ lệ kèo nhà cái bừa, tỷ lệ kèo nhà cái bướng, tỷ lệ kèo nhà cái lại bằng được, bất chấp đúng sai với lý lẽ luẩn quẩn, thái độ như chày liên tục nện vào cối. Vì thế, tục ngữ còn có câu ám chỉ hạng người này: "Được tỷ lệ kèo nhà cái chày, thua tỷ lệ kèo nhà cái cối"...

Có nhiều cách tỷ lệ kèo nhà cái, chẳng hạn "tỷ lệ kèo nhà cái nhau như mổ bò/tỷ lệ kèo nhà cái nhau như vỡ chợ"..., lại có câu "tỷ lệ kèo nhà cái nhau như chém chả". Hầu hết các từ điển đều giải thích là tỷ lệ kèo nhà cái kịch liệt, ầm ĩ, ồn ào, giành phần thắng về mình và "Đại từ điển tiếng Việt" (1999) ghi nhận "Tranh tỷ lệ kèo nhà cái bốp chát, gay gắt, không ai nhường nhịn ai".

Dù không có lý lẽ gì sất nhưng vẫn cố tỷ lệ kèo nhà cái đi tỷ lệ kèo nhà cái lại, tỷ lệ kèo nhà cái cho bằng được là "tỷ lệ kèo nhà cái chày tỷ lệ kèo nhà cái cối". Chê cười ai dù đuối lý mười mươi ra đó nhưng vẫn gân cổ lên tỷ lệ kèo nhà cái, có câu "tỷ lệ kèo nhà cái xàng quay như cối xay cùn"...